Blik op de Ouderenzorg: De Empathische Verzorger

Ik werk als psycholoog-onderzoeker bij het Trimbos-instituut en wij doen bij het programma Ouderen verschillende onderzoeken op het gebied van de ouderenzorg. Een aantal van die onderzoeken gaat over de zorg voor mensen met dementie en degenen die voor hen zorgen (informele zorgverleners, mantelzorgers, familieleden, professionals, formele zorgverleners, etc.). Door middel van deze onderzoeken proberen we te weten te komen of in praktijk te brengen wat belangrijk is bij het zorgen voor mensen met dementie. Eén ingrediënt die steeds naar voren komt is: empathie.

Empathie is het vermogen om je te kunnen inleven of invoelen in een ander, of jezelf te kunnen verplaatsen in het perspectief van een ander. In de wereld van zorg is al jaren een beweging gaande naar meer persoonsgerichte of belevingsgerichte zorg. Ik denk dat empathie hierbij heel belangrijk is.

Kees en Marie zijn twintig jaar getrouwd. Kees nam altijd de regie en was iemand waar Marie op kon bouwen. Het nemen van beslissingen deed Kees, Kees trok de kar. Twee jaar geleden is bij hem de ziekte van Alzheimer vastgesteld. Tegenwoordig doet hij bijna niks meer uit zichzelf. Marie snapt dat niet, want zo was hij vroeger nooit. Marie denkt: “Het lijkt wel alsof hij expres alles aan mij over laat. Terwijl ik het ook niet makkelijk heb met de zorg voor hem. En dan laat hij mij ook nog alle belangrijke beslissingen nemen”. Daardoor is ze regelmatig geïrriteerd.

Bij persoonsgerichte zorg is het belangrijk dat, wanneer je zorgt voor iemand met dementie, je meer dan de ziekte (de dementie) moet zien. Het is namelijk ook heel belangrijk om de persoon met zijn of haar eigen levensverhaal, sociale en fysieke omgeving, lichamelijke gezondheid en persoonlijkheid te zien. Maar je kunnen inleven is mijns inziens nog wel een stap verder dan dat je degene met dementie als ‘mens’ ziet.

Als ik terugdenk aan mijn opleiding psychologie heb ik geleerd om ‘zonder oordeel’ naar iemand te luisteren en als het ware een ‘tabula rasa’ te zijn, oftewel een onbeschreven blad. Dat betekent dat je je eigen (waarde)oordelen achterwege laat en je open naar de cliënt luistert. Maar ook hier mis ik een volgende stap, namelijk de stap naar het je daadwerkelijk kunnen inleven in de ander. Ik denk dat wanneer je je zonder oordeel kunt opstellen, dat dat wel kan bijdragen aan je empathisch vermogen, maar volgens mij is het niet hetzelfde.

Uit onderzoek blijkt dat empathie allerlei positieve effecten kan hebben op zowel de mantelzorger (de kwaliteit van zorg wordt beter en stressgevoelens nemen af), als op de professional (verminderd risico op stress en burn-out), áls op de persoon met dementie (positief effect op welbevinden). Daarom is het tonen van empathie in de zorg voor iemand met dementie erg belangrijk.

De moeder van Sonja heeft dementie. Wanneer Sonja bij haar moeder, in de zorginstelling waar zij woont, op bezoek komt om gezellig thee met haar te drinken, stelt moeder enorm veel vragen aan Sonja. En ze stelt ook wel tien keer dezelfde vraag in het uur dat Sonja er is. Sonja denkt dan altijd: “Jeetje wat lijkt het me moeilijk om door de dementie zoveel dingen te vergeten. Als het mij zou overkomen, zou ik waarschijnlijk ook houvast zoeken bij iemand die ik goed ken en zoveel vragen stellen om gerustgesteld te worden”. Dan probeert Sonja haar moeder gerust te stellen.

Ik vraag mij af of sommige mensen zich van nature beter kunnen inleven in een ander dan andere mensen. En wat de consequenties zijn van het goed kunnen inleven. Wat me enerzijds lastig lijkt, is het niet te veel gaan aantrekken van de problemen van een ander. Voor een professional kan het soms lastig zijn om zijn/haar professionaliteit te bewaken wanneer hij/zij veel empathie toont, omdat de situatie en problemen van een ander dan wel erg dichtbij kunnen komen. En voor een mantelzorger is het heel belangrijk dat je genoeg rust neemt om het een beetje van je af te kunnen zetten en het je niet te veel aan gaat trekken. Aan de andere kant lijkt het me ook moeilijk als je geen empathisch vermogen hebt als mantelzorger of professional. Omdat je dan moeilijk of niet kunt aansluiten bij de mensen voor wie je zorgt. En dat blijkt in het ‘zorgen voor’ juist zo belangrijk te zijn.

Als het mogelijk is om empathie aan te leren, dan hoop ik dat in de toekomst zorgverleners goed uitgerust worden met de competentie ’empathie’. En ook dat mantelzorgers het kunnen ontwikkelen. Zo kan de zorg voor mensen met dementie volgens mij alleen maar verbeteren. En dat is wat we volgens mij uiteindelijk allemaal willen!